Dziwne nazwy miejscowości na Śląsku. Jak często chowa się Częstochowa?
Nazwy miejscowości rządzą się swoimi prawami. Prawa te nie zawsze są zgodne z regułami ortograficznymi bądź gramatycznymi. W województwie śląskim np. znajdziemy wiele miejsc, których nazwy dla przeciętnego Polaka mogą być co najmniej zastanawiające. Skąd się wzięły?
W skrócie
- Nazwy wielu miejscowości na Śląsku mają nietypowe, często zabawne brzmienie, wynikające z wpływów różnych języków i historii regionu.
- Część nazw łamie powszechne zasady ortograficzne i gramatyczne, co budzi ciekawość i prowadzi do poszukiwań ich etymologii.
- Liczne legendy tłumaczą pochodzenie nazw śląskich miejscowości, choć większość ma swoje źródła w historii, a nie w ludowych opowieściach.
- Więcej podobnych informacji znajdziesz na stronie głównej serwisu
Nazwy miejscowości w Polsce często pochodzą z różnych języków. Ba, widać w nich nierzadko wpływy miejscowych gwar (według legendy katowicka dzielnica Murcki wywodzi się od śląskiego słowa umurckany - ubrudzony, w domyśle od węgla), a także kolonizacji przez inne narody. Na Podkarpaciu np., w Karpatach, mnóstwo miejsc nazwali osiedlający się tam Wołosi z Bałkanów.
Wyjątkowo dużo dziwnie brzmiących miejsc leży na Śląsku, czyli miejscu, przez które przenikały się kultura polska, niemiecka, czeska, a także na którym spore wpływy językowe ma etnolekt śląski. Przyjrzymy się zarówno miejscowościom, których nazwy na pierwszy "rzut ucha" brzmią zabawnie dla przeciętnego Polaka, jak i tym większym, bardziej znanym. Spróbujemy poznać ich etymologię.
Skąd w Pszczynie i Pszowie "sz"?
Zaczniemy od Pszczyny, miasta, które zdaniem wielu osób spoza regionu jest jednym z najpiękniejszych w województwie. Już od szkoły podstawowej uczymy się, że, poza niewielkimi wyjątkami (pszczoła, pszenica), po "p" piszemy "rz". Skąd więc "sz"?
Odpowiedzi na to pytanie jest kilka. Nazwa może się wywodzić od:
- Dawnego właściciela tych ziem o imieniu Pleszko/Leszko, być może chodzi o żyjącego w XIV wieku Leszka Raciborskiego. Wówczas geneza byłaby podobna jak w przypadku Wrocławia, czyli dosłownie grodu Warcisława. (Ezechiel Zivier)
- Łacińskiego plescitum, tj. ogrodzonego dla celów łowieckich miejsca w lesie (Henryk Schaeffer)
- Staropolskiego pleso oznaczającego jezioro (Aleksander Brückner)
- Słowa pluskać, które insynuuje, że był to teren obfity w wody (Ludwik Musioł)
- Rzeki Pszczynka (Henryk Borek).
Kluczowe dla zrozumienia nazwy Pszczyna jest założenie, że pierwotnie była to Plszczyna, tylko z czasem zatracono literę "l". Stąd wyjątek - po "l" nie ma reguły ortograficznej mówiącej o "rz".
Zbitka Psz- występuje także w przypadku Pszowa, czyli miasta pod Wodzisławiem Śląskim, w którym znajdowała się KWK Anna. Heinrich Adamy stwierdził, że nazwa pochodzi od słowa pies. Pierwotnie Pszów brzmiał Pzów (Wieś psów), natomiast Niemcy zgermanizowali go na Pschow. Stąd już blisko do określenia współczesnego.
Innym przykładem miejscowości, która łamie reguły ortograficzne, jest Lubsza pod Lublińcem (mimo że po b z reguły piszemy rz). Nie znamy dokładnego pochodzenia jej nazwy, natomiast pewną podpowiedzią może być wzmiankowany w XIV w. właściciel wsi, Magnusjus de Lubs.
W Tarnowskich Górach nie będziecie zdobywać szczytów tylko schodzić do kopalni
Wiele osób przyjezdnych nie wierzy w pisownię wsi Niewiesze (powiat gliwicki). Już biskup Henryk z Wierzbna na przełomie XIII i XIV w. pisał o Nevessie. Później Niemcy nazywali ją Niewische albo Grünwiese (Zielona łąka).
Wysiadając na stacji kolejowej Tarnowskie Góry, najpewniej nie będziemy w stanie dojrzeć żadnych gór ani tym bardziej położonego 200 km dalej Tarnowa. Doszukiwanie się jednak zarówno gór, jak i Tarnowa jest błędnym tropem. Słowo Tarnowskie pochodzi od założonej w 1316 r. wsi (obecnie dzielnicy miasta) Stare Tarnowice. Tarnina to jeden z gatunków dzikiej śliwki, który najpewniej rósł w tamtym regionie. Z czasem Tarnowickie stały się Tarnowskimi.
W tym kontekście gory to...kopalnie. Na liście światowego dziedzictwa UNESCO od 2017 r. znajduje się jedna z nich, dawna kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku Fryderyk, natomiast pierwsze ślady górnictwa w tym regionie dostrzeżemy już w XVI wieku. Po czesku jednym z określeń na górnika jest właśnie horník, a hora to w języku naszych sąsiadów góra…
Legendy wyjaśniające nazwy miejscowości w województwie śląskim. Brzmią pięknie, chociaż nie są prawdziwe
Czy w Piekarach Śląskich coś pieczemy? Według legendy tak, według historyków nie. Ludowa opowieść mówi o osadniku imieniem Bartłomiej, który mieszkał ze swoją rodziną w okolicach Góry Bartłomieja. Z całej okolicy ściągali ludzie, żeby spróbować jego ciastek i pierników, które miały być rzekomo najlepsze. Stąd nazwa okolicy - Piekary.
Brzmi to ładnie, ale w praktyce miasto pochodzi od znajdujących się tu wyrobisk górniczych i sztolni, czyli po prostu pieczar.
Podobna legenda, z pewnością znana mieszkańcom Zagłębia Dąbrowskiego, tłumaczy pochodzenie nazw tamtejszych miast i dzielnic.
Według niej władca Kazimierz (III Wielki lub wcześniejszy, Odnowiciel, to nieistotne), badając okolicę, miał powiedzieć następujące zdanie:
Tam rosną dąbrowy, tam sosnowy, tutaj będziem My, tam pogoń, a tam czeladź nasza, a jeżli tu mało będzie miejsca to reszta stanie za górą
Dąbrowa (Górnicza), Sosnowiec, Będzin i Czeladź to istniejące do dzisiaj miasta. Pogoń oraz Zagórze to dzielnice Sosnowca, a Małobądz - Będzina.
Na końcu powiedzmy o Częstochowie. Spokojnie, nic w tej nazwie się nie chowa, a już na pewno nie za często. Jak wiele innych (Mysłowice - gród Mysława) jest ona nazwą dzierżawczą nadaną na cześć dawnego właściciela tych ziem, Częstocha. Ludowa opowieść z kolei mówi o chowaniu się miasta za wzgórzami przed zbliżającymi się do niego pielgrzymami.
Mało nazw miejscowości ma tak jednoznaczne nazwy jak Zamość (od Zamoyskich) czy Opole (dosłownie opole to określenie jednostki terytorialnej). Większość stanowi temat dyskusji wśród historyków zmieszanych z legendami. Gdyby rozwodzić się na temat kolejnych miast i wsi, ten artykuł byłby o wiele dłuższy. Zostawmy to na inną okazję.
