T-34 na paradzie w Moskwie. Cała prawda o czołgu legendzie

Mimo nad wyraz skromnej oprawy, w Rosji nikt chyba nie wyobraża sobie "świętowania" Dnia Zwycięstwa bez przejazdu stukającej gąsienicami ""czołgu myszki miki". Skąd wzięła się legenda T-34, który do dziś przez wielu ekspertów określany jest najlepszym czołgiem II Wojny Światowej?

Wbrew powszechnej opinii czołg średni T-34 nie był zupełnie nową konstrukcją. Powstał w wyniku rozwoju rodziny modelowej BT (bystrochodnyj - szybki) - czyli lekkich kołowo-gąsiennicowych pojazdów korzystających z licencyjnego zawieszenia Waltera Christie. Amerykański inżynier był autorem rewolucyjnego rozwiązania polegającego m.in. na zastosowaniu dużych - niezależnie zawieszonych - ogumionych kół jezdnych. Dawało to możliwość jazdy po utwardzonych drogach bez gąsienic (przednie koła były wyposażone w zwrotnice, a napęd przekazywano na parę tylnych kół jezdnych).

Ostatecznie - w samym T-34 zrezygnowano z takiego rozwiązania, ale Rosjanie korzystali z patentów Christiego od początku lat trzydziestych, mieli więc sporo czasu, by dopracować pomysły amerykańskiego wizjonera. Paradoksalnie T-34 nie był przełomem na miarę chociażby Renault FT, którego konstrukcja stanowi de facto punkt wyjścia dla wszystkich współczesnych czołgów.

Wyjątkowość T-34 polegała na tym, że w jednym wozie zastosowano szereg znanych już rozwiązań, jak zawieszenie opracowane Christiego zawieszenie i pochyły pancerz (cechuje się większą wytrzymałością na przebicie i dodatkowo zwiększa prawdopodobieństwo zrykoszetowania pocisku) czy wysokoprężną jednostkę napędową W-2. Ważną datą w historii T-34 był 1 stycznia 1944 roku, gdy na uzbrojenie Armii Czerwonej oficjalnie przyjęto zmodernizowaną odmianę T-34/85 z armatą kalibru 85 mm, która mogła poradzić sobie z pancerzem każdego będącego wówczas w służbie czołgu niemieckiego.

Warto też zdawać sobie sprawę, że T-34 był czołgiem średnim więc jakiekolwiek porównania chociażby z niemieckim Tygrysem - czołgiem ciężkim - nie są uprawnione. Legendarne działo 88 z Panzer 6 było w stanie rozbić przedni pancerz T-34 z dystansu ponad 1000 metrów. Na walkę z Tygrysem na większą, przekraczającą 400-500 metrów, odległość pozwalał dopiero T-35/85.

Wokół T-34 narosło wiele mitów i legend. Niepotrzebnie, bo sama historia tej konstrukcji to scenariusz na wciągającą "telenowelę". Przykładowo - mało kto wie, że pierwszymi ofiarami T-34 nie byli wcale niemieccy żołnierze, lecz jego konstruktor generalny - M.in. Koszkin. Inżynier brał udział w przejeździe dwóch prototypowych wozów - A-34 - z Charkowa do Moskwy, który miał udowodnić trwałość konstrukcji.

Podróż odbywała się w zimie (marzec) 1940 roku, a sam czołg nie miał przecież ogrzewania. Wracając z Moskwy Koszkin nabawił się ciężkiego zapalenia płuc. Inżynier, w ramach testów prototypów, odbył jeszcze podróż do Linii Mannerheima, gdzie prototypy miały forsować zdobyte umocnienia. Powikłania po ciężkiej chorobie okazały się jednak śmiertelne i twórca legendarnego czołgu zmarł we wrześni 1940 roku.

Warto przypomnieć, że komisja odbiorcza, która miała zatwierdzić pojazd do produkcji naliczyła w sumie aż 86 niedociągnięć, które musiały być usunięte przed skierowaniem pojazdu na linie montażowe. Ogromny problem sprawiał chociażby wysokoprężny silnik W-2, który nie był w sanie sprostać wyzwaniu - uwaga - 100 motogodzin bezawaryjnej pracy. Dopiero w 1941 roku udało się opracować wersję  W-2-34, która - przynajmniej w teorii - miała resurs na poziomie 150 motogodzin (o ile załoga nie przekraczała zalecanych obrotów). M.in. z tego względu wiele wczesnych wersji T-34 napędzanych było jeszcze silnikami benzynowymi.

Ciekawie wypadły też testy porównawcze z niemieckimi Panzer III i Panzer IV. Ku zaskoczeniu konstruktorów okazało się, że niemieckie wozy przewyższały T-34 nie tylko pod względem jakości celowników czy wygody załogi, ale też płynności i szybkości jazdy. Na zaskakujący wynik wpływała chociażby trudna w obsłudze skrzynia biegów

Jeśli kierowca-mechanik nie był wyćwiczony to zamiast pierwszego biegu mógł włączyć czwarty, bo też wrzucało się go do tyłu, albo zamiast drugiego trzeciego, co doprowadzało do uszkodzenia skrzyni

---

Sterowana cięgnami skrzynia biegów była tak nieprecyzyjna i oporna w obsłudze, że - by zmienić bieg - kierowca-mechanik często musiał pomagać sobie kolanem lub korzystać z pomocy siedzącego obok radiotelegrafisty.

Osobną kwestią był też generowany przez pojazd hałas. Zdaniem komisji porównawczej idący pełną prędkością Panzer III słyszalny był z odległości 150-200 metrów. W przypadku T-34 było to - uwaga - 450-500 metrów. Charakterystyczna hałaśliwość i stukot jadącego czołgu były nie tylko efektem zastosowania wysokoprężnego silnika (niemieckie czołgi miały silniki benzynowe), ale też "dobijacza sworzni" gąsienic.

Sworznie, w wyniku drgań wysuwają się z ogniw, co skutkuje zerwaniem gąsienicy i unieruchamia czołg. W niemieckich konstrukcjach załoga musiała je dobijać "ręcznie". Rosjanie poradzili sobie z problemem naspawując w tylnej części kadłuba kilkunastocentymetrowy kawał metalu. W czasie jazdy wysuwający się sworzeń uderzał w dobijacz i wsuwał się z powrotem na miejsce.

Rosjanie byli też mistrzami "recyklingu". Przykładowo - braki materiałowe sprawiały, że butle ze sprężonym powietrzem służące do pneumatycznego rozruchu silnika w warunkach bojowych, robiono z wybrakowanych korpusów pocisków artyleryjskich.

Od samego początku największym problemem była jakość czołgów składanych przez niewykwalifikowane załogi w warunkach braków materiałowych i sprzętowych. Jak czytamy w "Przeciw Panterom i Tygrysom" Artioma Drabkina:

W 1942 roku zakładowi No 183 (Niżny Tagil) udało się za pierwszym razem przekazać wojsku zaledwie 7 procent czołgów T-34/76, w 1943 już czternaście procent, a w 1944 blisko trzydzieści procent.

---

Powszechną wadą było np. kruszenie się zębów kół zębatych skrzyni biegów, czy bardzo niska trwałość koła napinającego gąsienice (z przodu wozu). W praktyce, ponieważ czołgi powstawały w wielu zakładach, każdy z nich był nieco inny i charakteryzował się własną partią unikatowych niedoróbek.

Dramatycznie niska jakość po części brała się też z warunków, w jakich radzieccy robotnicy budowali wozy. Przykładowo - Stalingradzka Fabryka Traktorów od 23 sierpnia do 13 września 1942 roku - gdy wreszcie przerwano produkcję - w warunkach oblężonego miasta zmontowała około 200 czołgów i 600 ciągników artyleryjskich. Zakład produkował i remontował czołgi aż do momentu gdy linia frontu podeszła do hal fabrycznych.

W sprawozdaniu szefa hali nr 5 Stalingradzkiej Fabryki Traktorów można było przeczytać, że w tym czasie w (23 sierpnia - 13 września 1942) w halę trafiło:

Mimo tego z halki wyjechały w tym czasie 68 nowe T-34 i 23 wozy po kapitalnym remoncie.

"Gdybyśmy więcej takich czołgów mieli, to byśmy se sami tę wojnę wygrali" - stwierdził w jednym ze swoich słynnych monologów nieodżałowany Bohdan Smoleń odnosząc się do serialu "Czterej Pancerni i pies", w którym pierwszoplanową rolę odgrywał właśnie czołg T-34. W rzeczywistości życie prawdziwej załogi T-34 było dużo cięższe, niż te znane nam z ekranów telewizorów.

Problemy nie ograniczały się jedynie do walki, gdy załoga regularnie podtruwana była gazami prochowymi, będącymi dla niej nie mniejszym zagrożeniem niż ostrzał wroga. Już sama jazda T-34 była niezapomnianym przeżyciem. W jaki sposób przebiegała komunikacja?

Jak wspomina na łamach "Przeciw Panterom i Tygrysom" Aleksander Bodnar - lejtant i dowódca plutonu:

"Ładowniczemu podsuwałem pod nos pięść i on już wiedział, że powinien ładować przeciowpancernym, a rozczapierzoną dłoń - odłamkowym. Żeby mieć kontakt z mechanikiem-kierowcą dowódca stawiał mu na ramionach nogi. Naciśnięcie na prawe lub lewe ramię oznaczało skręt, kopniak w plecy - komendę "naprzód", a uderzenie w głowę - "stój".

---

W czasie II Wojny Światowej zastosowanie silnika wysokoprężnego w czołgu było innowacyjnym rozwiązaniem. Przewaga jednostek zasilanych olejem napędowym nie ograniczała się jedynie do wyższego momentu obrotowego i niższego spalania. Chodziło również o zminimalizowanie ryzyka pożaru, czy to w wyniku zwarcia w instalacji elektrycznej (częsta przypadłość niemieckich wozów) czy trafienia.

Załogi T-34 wspominały, że zimą często rozpalali pod czołgami ogniska (lub wkładały pod wóz specjalny piecyk), co zapobiegało "zamarzaniu" paliwa i pozwalało zdrzemnąć się we względnie komfortowych warunkach. Na tle żołnierzy innych formacji radzieccy czołgiści na uchodzili za elitę m.in. z tego względu, że nie cierpieli na wszy. Smród oleju napędowego skutecznie odstraszał insekty.

T-34 często określany jest mianem "czołgu Myszki Miki". To efekt modernizacji z 1943 roku, w ramach której pojawiła się nowa wieża wyposażona w dwie bliźniacze, okrągłe klapy włazów. Ich jednoczesne otwarcie powodowało, że - widziana od przodu - sylwetka czołgu przypominała niemieckim żołnierzom postać znaną z bajek Walta Disneya.

W sumie w czasie II Wojny Światowej wyprodukowano około 59 tysięcy różnych wersji czołgu T-34. Dla porównania, najliczniej produkowany niemiecki czołg z czasów II wojny światowej - Panzer III powstał w liczbie nieco ponad 15,6 tys. egzemplarzy.

***